Müəllif:Gülbəniz Hüseynli/Banco.az
2023-cü ilin sonunda ən yüksək inflyasiya səviyyəsinə malik 10 ölkə müəyyən edilib.
Bu siyahıda 360 faizlə ilk sırada qərarlaşan Venesuelanı 314,5 faizlə Zimbabve, 256,2 faizlə Sudan, 171,2 faizlə Livan, 121,7 faizlə Argentina izləyir. Ən yüksək inflyasiya səviyyəsinin hökm sürdüyü ölkələr sırasında Türkiyə 61,3 faizlə Argentinadan sonra altıncı yerdədir (ilin sonuna gözlənti 65 faizdir).
Türkiyənin tanınmış iqtisadçı-eksperti Ərsin Dedekoca Banco.az-a yüksək inflyasiyaya səbəb olan faktlar, azalma istiqamətində gözləntilər, iqtisadiyyata təsir mexanizmləri barədə danışıb:
Həmin müsahibəni təqdim edirik:
Ərsin bəy, ən yüksək inflyasiya səviyyəsinə malik ölkələrin ortaq cəhətləri, inflyasiyaya səbəb olan faktorlar hansılardır?
Bu ölkələrin əksəriyyətində avtokratik idarəetmə üstünlük təşkil edir. Siyahıda adı çəkilən ölkələrin hökumətlərinin əksəriyyəti hesab edir ki, inflyasiya ilə mübarizə yalnız pul tədbirləri ilə aparıla bilər. Bu mübarizəyə institusional dəyişikliklər daxil deyil. Hətta monetar ölçülərdə “qavrayış təhrifi” ön plandadır. Qeyd edim ki, bu ölkələrin bəzilərində başqa ölkələrlə münaqişələr və ya daxili münaqişələr var. Baş verən hadisələrə qeyri-adekvat reaksiya verilir. Daha sonra inflyasiyanı azaltmaq üçün həyata keçirdikləri maliyyə siyasəti də işə yaramır.
İnflyasiyanı azaltmaq istiqamətində atıla biləcək ön mühüm addımlar hansılardır?
İnflyasiyanın azaldılması üçün "pul və fiskal siyasət" həyata keçirilsə də, hansı siyasətə üstünlük veriləcəyi mexanizmin özü qədər vacibdir. Burada əsas gözlənti rasional gözləntidir.
Əgər fərdlərin və iş dünyasının inflyasiyanın qarşısını almaq və ya azaltmaq üçün qəbul edilən qərarlara kifayət qədər inamı yoxdursa, görülən bütün tədbirlərin nəticəsiz qalması ehtimalı çox güclüdür.
Rasional gözləntilər şəxslərin bazarda mövcud olan ən yaxşı məlumata əsaslanaraq və keçmiş tendensiyalardan öyrənərək qərarlar qəbul etmələrinə əsaslanır. Eynilə, sözügedən nəzəriyyə insanların bəzən səhv ola biləcəyini, lakin nəticədə düzgün gözləntilərə sahib olacağını qəbul edir. İlk dəfə amerikalı iqtisadçı John F. Muth tərəfindən 1961-ci ildə irəli sürülən “rasional gözləntilər” yanaşması daha sonra 1970-ci illərdə Robert Lucas və T. Sargent tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. İqtisadçılar tərəfindən irəli sürülən yeni klassik makroiqtisadiyyat məktəbinə görə, iqtisadi vahidlər həmişə keçmiş səhvlərdən nəticə çıxarır. Onun proqnozları qərəzsizdir və qərar qəbul etmək üçün bütün mövcud məlumatlardan və iqtisadi nəzəriyyələrdən istifadə edir. İqtisadi şəxslər iqtisadiyyatın necə işlədiyini və hökumət siyasətinin qiymət səviyyəsi, işsizlik səviyyəsi və məcmu istehsal kimi makroiqtisadi dəyişənləri necə dəyişdiyini bilirlər. Rasional gözləntilər nəzəriyyəsinin zəif və güclü versiyaları var. “Güclü gözlənti”lər aktyorların bütün mövcud məlumatlara çıxışı olduğunu və bu məlumat əsasında rasional qərarlar qəbul edə biləcəyini güman edir.
“Zəif gözlənti”lər güman edir ki, iqtisadi subyektlərin bütün müvafiq məlumatlara daxil olmaq üçün vaxtı yoxdur, lakin onların məhdud məlumatlarına əsaslanaraq qərarlar qəbul edirlər. Məsələn, pendir alırsınızsa, eyni brendi almağa davam etmək və digər pendir markalarının nisbi qiymətləri haqqında mükəmməl məlumat almaqdan narahat olmamaq “rasional”sayılır. Gələcəkdə nə olacağı ilə bağlı gözləntilər bu gün baş verəcəklərlə bağlıdır və bu da rasional gözlənti sayılır.
Rasional qərar qəbul etmədən istifadə edən şəxslər qərar qəbul etmək üçün bazardakı ən yaxşı məlumatlardan istifadə edirlər. Halbuki “adaptiv qərar qəbul edənlər” gələcək nəticələri proqnozlaşdırmaq üçün keçmiş tendensiyalardan və hadisələrdən istifadə edirlər.
Məsələn, insanlar gələcəkdə inflyasiya dərəcəsi ilə bağlı gözlənti formalaşdırmaq istəyirlərsə, müəyyən ardıcıllıq əldə etmək üçün keçmiş inflyasiya dərəcələrinə istinad edə və daha çox illər nəzərə alındıqda daha dəqiq bir gözlənti əldə edə bilərlər.
Bu, həm də geriyə əsaslanan qərar qəbul etmə kimi tanınır. Müvafiq olaraq, əgər əvvəlki ildə inflyasiya artıbsa, insanlar növbəti ildə inflyasiya səviyyəsinin artacağını gözləyirlər.
Gözlənilən və faktiki inflyasiya dərəcəsi arasında fərq olarsa, fərdlər inflyasiya gözləntilərini dəyişirlər. Ancaq gözləntiləri doğru çıxsa, çox güman ki, gələcəklə bağlı gözləntilərini dəyişməyəcəklər. Çünki bu yanaşma insanların qərarlarını keçmiş məlumatlara əsasladığını güman edir.
Türkiyənin hazırkı inflyasiya səviyyəsi kifayət qədər yüksək sayılır. Hökümətin həyata keçirdiyi iqtisadi proqramları necə qiymətləndirirsiniz?
İlk növbədə bu məsələni açıq şəkildə və heç bir tərəddüd etmədən etiraf etməliyik ki, hazırda həyata keçirilən iqtisadi proqramda hədəflərə çatmaq ilə bağlı inam elə də güclü deyil. Ölkədə əmək haqqı siyasəti iki hissəyə ayrılıb. Birinci tərəfdə təqribən 5.1 milyon nəfər yüksək maaş alan dövlət qulluqçuları, 1 milyona yaxın isə özəl sektor işçisidir. İkinci tərəfdə isə 27.5 milyon nəfər daha aşağı maaşda çalışanları əhatə edir. Ölkədə 15.3 milyon təqaüd alan şəxs var. Hökümət pul və fiskal siyasətlərində elə də böyük bir fərq qoymur. Nəticədə son illərdə gəlir bölgüsü azalıb. Hazırda hökümət əmək haqqı siyasəti ilə "işçiləri ikiyə bölüb". Bir tərəfdən siyasi hakimiyyətə tam sədaqətlə ödənilən dövlət qulluqçuları (5,1 milyon nəfər) və yüksək maaş alan özəl sektor işçiləri (təxminən 1 milyon nəfər) var. Digər tərəfdən, aşağı maaşlı işçilər, öz-özünə işləyənlər (27,5 milyon nəfər) və pensiyaçılar (15,3 milyon nəfər) var. Cari ilin noyabr ayında inflyasiya 61.98% təşkil edib. Oktyabr ayında bu rəqəm 61.36% idi. Noyabr ayında istehlak qiymətləri indeksi əvvəlki aya görə 3.28%, 2023-cü ilin əvvəli ilə müqayisədə isə 60.09% artıb. Əvvəlki ilin eyni ayına nisbətən ən az artım göstərən əsas qrup 37.54% ilə mənzil qiymətləri, əvvəlki ilin eyni ayına nisbətən ən çox artım qeydə alınan əsas qrup isə 92.86% ilə restoran və otellər qiymətləri olub. Yuxarıdakı fərqə baxmayaraq, hökümət pul və fiskal siyasətlərində belə bir fərq qoymur. Həyata keçirilən bu siyasətlər nəticəsində yoxsulluq səviyyəsi daha çox artır və gəlir bölgüsü pisləşir . Bütün bunlar xüsusən də kənd təsərrüfatı sektorunda məhsul istehsal edənlərə mənfi təsir edir. Tezliklə bu siyasətin iqtisadi nəticələrini görəcəyik.
Bizi sosial şəbəkələrdən izləyin!!
