Azərbaycanın neft milyonçuları

Azərbaycan və Rusiyada neft sənayesinin inkişafında  Azərbaycan neft  milyonçularının  Hacı Zeynalabdin Tağıyevin (1838-1924), Musa Nağıyevin (1848-1919), Şəmsi Əsədullayevin (1840-1913), Əjdər bəy Aşurbəyovun (1855-1921), İsabəy Hacınskinin (1860-1919), Murtuza Muxtarovun (1865-1920) böyük xidmətləri olmuşdur. 19-cu yüzilin sonu 20-ci yüzilin əvvəllərində Bakıda bir neçə məhşur xarici şirkət də (Nobel qardaşları, Rotsşildlər, Şibayev və s.) fəaliyyət göstərmişdir. Bunlar arasında Nobel ve Rotşildlər şirkəti daha məhşur  idi.

Hacı Zeynalabdin Tağıyev

Rusiyada və bütün Müsəlaman dünyasında tanınmış və dəyərli  neft milyonerlərindən biridir. Tağıyev 1838-ci ildə Bakıda başmaqçı ailəsində anadan olmuşdur. Bənnalıqdan  milyoner ticarət adamına qədər çətin, ama şərəfli bir yol qət etmişdir.  1873-cü ildə iki nəfərlə şərik olub Bibiheybətdə icarəyə yer götürür. Nəhayət, quyu gözlənilmədən fontan vurur. Başmaqçı Tağının oğlu palçıqçı Zeynalabdin dönür olur milyonçu Tağıyev. 1875-ciililində əsası qoyulmuş  “H.Z.Tağıyev” firması güçlü neft  sənaye birliyine çevrilmiş ve 25 il müddətində neft  işinin bütün sahələrində  fəaliyyət göstərmişdir. Tağıyev həm neftxuda, həm dəyirman sahibi, həm fabrikant, həm böyük balıq sənayeçisi (bütün Kür ətrafı və Xəzər qırağı vətəgələr onun ixtiyarında idi), həm də ticarət və yük gəmilərinin sahibi idi. Quba tərəfdə Atlıxanda, Yevlax ətrafında böyük meşələri vardı. Ənzəli və Rəşt ərazisində də Hacının meşələri, böyük malikanəsi, binaları və nümayəndəliyi, başqa şəhərlərdə, o cümlədən Moskvada 4 mərtəbəli iri sarayı, İranda karvansaraları vardı.1901-ci ildə 300 min manatlıq vəsait sərf edərək, Bakıda ilk qız məktəbi tikdirir.  Binanı 1898-ci ildə tikməyə başlayırlar. 1900-cu ildə hazır olur.  Hacı Zeynalabdin Tağıyev bütün Rusiyada birinci növbədə öz mesenatlığı və maarifpərvərliyi ilə tanınmışdır.  İlk xeyriyyə cəmiyyəti 1905-ci ildə yaranmış «Müsəlman xeyriyyə cəmiyyəti» idi. Bundan başqa «Nəşr və maarif», «Nicat» cəmiyyətlərinin yaranmasında da Hacının yaxından köməyi olmuşdur. Hacı Zeynalabdin iki dəfə evlənmişdir. Birinci arvadı öz əmisi qızı Zeynəb xanım idi. Zeynəb xanımdan onun iki oğlu, bir qızı olmuşdu. Oğlanları: İsmayıl, Sadıq və qızı Xanım. İkinci arvadı məşhur general-leytenant Balakişi Ərəblinskinin qızı Sona xanım idi. Ərəblinskinin iki qızından böyüyü Hacının oğlu Sadığın arvadı idi. Hacı oğlugildə olarkən, kiçik bacı Sonanı görüb, bəyənmiş və onunla evlənmişdi. Sona xanımdan Tağıyevin üç qızı və iki oğlu olmuşdur. Qızları: Leyla (sonralar Şəmsi Əsədullayevin oğluna ərə getmişdi), Sara və Sürəyya. Oğlanları Məhəmməd və İlyas. Məhəmməd «Dikaya diviziya»nın zabiti olarkən özünü öldürmüş, İlyas isə xəstəliyə tutularaq ölmüşdür. Tağıyev Sovet hökümətinin ona ömrünün axırınadək təhkim etdiyi Mərdəkandakı bağında 1924-cü il sentyabırın 1-də, axşam səkkizin yarısında, 86 yaşında vəfat etmiş və sentyabırın 4-də dəfn edilmişdir.

Ağa Musa Nağıyev    

Digər Bakı milyonçuları kimi o da yoxsul ailədən çıxmışdı, adi bir saman satanın oğlu idi. 1848-ci ildə Biləcəridə anadan olmuşdu. Sonralar varlanan Ağa Musa var-dövlətdə Hacı Zeynalabdin Tağıyevdən heç də geri qalmırdı. Hətta ondan zəngin idi. Musa Nağıyevin var-dövləti on milyonlarla qızıl pula çatmışdı. “Cəmiyyəti-xeyriyyə” üçün şəhərin mərkəzində əzəmətli “Ismailiyyə” binasını ucaltmağına, bu mülkdən bir qədər yuxarıda Realnı məktəbin inşasını öhdəsinə alıb yarımçıq qalmış üçüncü mərtəbəsinin xərcini ödəməsinə, şəhər kənarında keçmiş Semaşko xəstəxanasını tikdirməyinə və Bakı su kəməri üçün xeyli pul verməyinə və digər çoxlu xeyriyyə işləri görməyinə baxmayaraq, camaat onu xəsis adıyla damğalamışdı. Ağa Musa cavanlıqda üç-beş qəpiyə ona-buna şələ daşıyırmış; zəhmət-əmək hesabına pul yığıb əvvəl Balaxanıda neft təbəqələri dayazda yerləşən, quyu qazdırmaq nisbətən asan olan yerdə balaca sahə aldı. Gecə-gündüz quyu qazanların yanından çəkilmir, heç kimi bekar qalmağa, hədər vaxt itirməyə qoymurdu.  Nəhayət, tale üzünə gülür, quyu fontan vurur, şələçi Musa dönüb olur Ağa Musa, milyonçu Ağa Musa Nağıyev. 1893-cü ildə qonşu Sabunçuda, sonra Ramanada mədən salır. O zamanlar ən zəngin hesab edilən Bibiheybət dərəsində, Naftalan körfəzi sahilində mədən ələ keçirir. Qazılan quyuların hamısı güclü fontan vurur. Çox keçmir ki, Ağa Musa Suraxanıda da mədən salır. Qaraşəhərdə xüsusi neftayırma zavodu tikdirir, öz mədənlərində alınan neftdən başqa həm də kənar neftxudalar üçün neft təmizlətdirib haqqını alır. Mexaniki emalatxana düzəltdirir.XIX əsrin lap sonlarında Ağa Musa “Neftçıxarma firması” yaradır. Şəhərdə çoxlu mülk tikdirir və alır, yüzə qədər əzəmətli bina və neçə-neçə gəmi sahibi olur. O, uzun müddət Bayır şəhərdə, Qasım bəy məscidinin arxasında Zərgərlər küçəsi ilə Gimnazist (L.Tolstoy) küçəsinin tinində ikimərtəbəli, səkili binada yaşayırdı. Ağa Musanın müsəlman arvadından bir oğlu - Ağa Ismayıl və beş qızı vardı. Qızlardan Ümmülbani Bakı neftxudalarından biri Şəmsi Əsədullayevin böyük oğlu Mirzə Əsədullayevin arvadı idi.Ağa Musa ağır, üzüntülü xəstəlikdən sonra 1919-cu ilin aprel ayında vəfat etdi.

 Şəmsi Əsədullayev

Bakıda neft sənayesinin görkəmli nümayəndələrindən biri də Şəmsi Əsədullayev olub. Onun adı həmişə Nobel qardaşlarının adı ilə qoşa çəkilib. Şəmsi Əsədullayev neftin Rusiyaya daşınmasında buxar gəmisindən ilk istifadə edən milyonçu olaraq tarixə düşüb.Şəmsi Əsədullayev 1840-cı ildə Bakının Əmircan kəndində anadan olmuşdur. O da bir çox Bakı milyonçuları kimi yoxsul ailədən çıxmışdı. Cavanlıqda kənddə atasının əkin-biçininə kömək edir, araba ilə biçilmiş taxılı daşıyır, xırman salır, bir sözlə, hər şeydə atasına kömək edirdi. Bu illərdə əmircanlıların əsas taxıl yerləri Suraxanı torpaqlarında idi. XIX əsrin əvvəllərində neft sənayesinin inkişafı ilə əlaqədar olaraq, bu torpaq sahələrinin mühüm bir hissəsi Suraxanıda neft çıxarılması və kerosin emalı ilə məşğul olan rus tacirlərindən Kokorev və Qubonin tərəfindən ucuz qiymətə alınmışdı. Onlar Suraxanıda - Atəşgahın yanında kerosin emal edən bir zavod tikdirmişdilər. Torpaqsız qalan Suraxanı və Əmircan kəndinin sakinləri neft mədənlərində işləməyə məcbur oldular. Şəmsi Əsədullayev də əkinçiliyi buraxaraq, neft işinə başladı. O, 1860-cı ildə Kokorevin yanında işlər müdiri vəzifəsinə yüksələ bildi. Bir müddətdən sonra Əsədullayev neft və duz podratçılığı ilə məşğul olmağa başladı. 15 il ərzində xeyli qazanc əldə etdikdən sonra podratçılığı buraxaraq, kerosin zavodu açdı. 1890-cı illərdə neft işi ilə məşğul olan bir neçə nəfərlə birlikdə şirkət qurdu. Əldə edilən neftin Rusiya bazarlarına çıxarılması onu daha çox düşündürürdü. Nahayət, 1891-ci ildə neftin Xəzər vasitəsilə daşınması sahəsində, Bakı neft kapitalistləri içərisində ilk dəfə olaraq, buxar şxunu (iki və üç dorlu yelkənli gəmi) sifariş verdi. Onun 1895-ci ildə təzə aldığı torpaq sahələrinin birində neft fontan vurur. Fontan 56 gün davam edir. Bu yataq hər gün 1 milyon 600 min pud neft verirdi. Əsədullayevin neft hasilatı artdıqca onun Moskvada, Polşada, habelə Orta Asiyada, Iranda neft anbarlarının sayı artırdı. Camaat arasında Şəmsi Əsədullayevə “Nobel qardaşlarının qənimi” deyirdilər. Çünki bütün Rusiyada, Türküstanda, Iranda, hətta Finlandiyada belə, Nobellərin dükanı və kontorları ilə üzbəüz, ya da yanaşı, kontor və dükan açıb Nobellərdən ucuz qiymətə neft satır və ona mane olurdu. Oktyabr ayının axırlarında Volqada naviqasiya bağlananda Bakıda neftin qiyməti xeyli aşağı düşürdü. Böyük neft sahibkarları, o cümlədən Şəmsi bəy də xırda mədən sahiblərindən nefti ucuz alıb anbarlara vurur, yazda naviqasiya açılanda Rusiyaya daşıtdırardı.

Şəmsinin Bakıda bir müsəlman, Moskvada isə Mariya Pavlovna adlı bir rus arvadı, iki oğlu və qızı vardı. Mariyanın atası çar ailəsinə yaxın senator idi. Bakı neftinin tükənməz qızılı, bir də qohum senatorun köməyilə bağlı qapılar Şəmsinin üzünə taybatay açılırdı. Bütün bunların hesabına Peterburqda Neva çayı sahilində, Qış sarayı yaxınlığındakı məhəllədə əzəmətli bina ucalda bilmişdi. Moskvada Mariya üçün içərisində çarhovuz və oranjereya olan təmtəraqlı mülk almışdı. Hər il Avropa şəhərlərinə, yaylaqlarına istirahətə, səyahətə gedirdilər.Şəmsi qış aylarını çox vaxt Moskva və Peterburqda yaşayar, tacirlərlə müqavilələr bağlayar, Novruz qabağı Bakıya qayıdar, satdığı nefti müştərilərə yola salardı.Şəmsi Əsədullayevin Mərdəkanda əzəmətli bir bağı vardı. Bu bağ özünün çox böyük sahəsi və əzəmətli tağvari qapısı ilə fərqlənirdi. Bağ XIX əsrin axırlarında salınmışdı. Sovet hökuməti bu bağı müsadirə edib, sanatoriyaya çevirmişdi. Əsədullayev 1913-cü il 21 apreldə Yaltada günvurmadan 72 yaşında vəfat etmişdir. Onu yaxınları Bakıda dəfn ediblər.Əsədullayevin böyük oğlu Mirzə Musa Nağıyevin qızı, kiçik oğlu Əli isə H.Z.Tağıyevin Leyla adlı qızı ilə evlənmişdilər. Qızı Sara atasının işlər müdiri Zal Həsənovun həyat yoldaşı olub.

 Murtuza Muxtarov 

Murtuza Muxtarov 1857-ci ildə Bakının Əmircan kəndində arabaçı ailəsində anadan olub. O da Bakının bir sıra milyonçuları kimi adi fəhlədən neft maqnatı səviyyəsinə yüksəlmişdir. Uzun müddət malakeşlik etdikdən sonra araba ilə neft daşımış, xırda podratçılıqla məşğul olmuşdur. Qara qızıl fontanları nəhayət onun da üzünə gülərək, əlini milyonlara çatdırmışdır. Muxtarovun adı daha çox Bakıda neft çıxarılması texnologiyasının inkişafı ilə bağlıdır. Muxtarov diplomsuz neft mühəndisi kimi şöhrət tapmış, Azərbaycan neft sənayesi tarixinə özünün ixtirası ilə daxil olmuşdur. 1895-ci ildə dünyada ilk dəfə metal ştanqlarla zərbə qazma dəzgahını quraşdırır və bunun üçün dövlət patenti alır. O, bu ixtirasına "Bakı qazma sistemi" adı verir. Həmin dəzgahın əvvəlkilərdən üstünlüyü çox idi. 1890-cı ildə yaratdığı "Podrat qazma" kontoru Bakının Balaxanı, Suraxanı, Ramana və Sabunçu neft rayonlarında neft quyularının qazılmasında böyük rol oynamışdır.Bundan əlavə özünün xüsusi mədənləri də vardı. Elektrik qatarı ilə Bakıdan Buzovnaya gedərkən Sabunçudan sonra birinci dayanacaq onun adı ilə "Muxtarovka" adlanır. Bu dayanacağın ətrafındakı bütün neft quyuları vaxtilə ona məxsus idi. Muxtarov XIX əsrin axırlarında Bibiheybətdə qazma avadanlığı zavodunu işə salır. Zavodun yaxınlığında fəhlə və qulluqçular üçün üçmərtəbəli yaşayış binaları tikdirir; bununla da həm işçi qüvvəsini ətrafına toplayır, həm də əlavə gəlir əldə edirdi. Muxtarov zavodun buraxdığı dəzgah və avadanlığı Rusiyaya və xarici ölkələrə də satırdı. Təkcə Bakıda yox, Maykop və Qroznı neft mədən sahiblərilə də müqavilə bağlıyıb quyu qazırdı; zavod və mədənlərlə, konstruktor büroları ilə texniki və işgüzar əlaqələri vardı; tez-tez Şimali Qafqaza gedirdi. Burada Muxtarov, generalın dəvətini qəbul edib Vladiqafqaza - evlərinə qonaq gedir. Nəhayət, generalın ortancıl qızı Liza xanımla evlənib, qohum olurlar.Liza xanımla Avropa səyahətinə gedirlər. Venetsiyadakı binaların arxitekturası Muxtarovu valeh edir. Və onlara oxşar bir sarayı Bakıda bir il ərzində (1911-1912) inşa etdirir. Sarayın hər sütünü, tağları, buta və gülləri, pəncərə və qapıları, bəzəklərinin hamısı təkrarolunmaz sənət əsəri, memarlıq incisidir. Sarayı arxitektor Ploşko fransız qotik üslubunda layihələşdirib. M. Muxtarov bizə əzəmətli binalar miras qoyub getmişdir. Bakı şəhərində, onun ətraf kəndlərində, Rusiyanın şəhərlərində və Avropanın bəzi ölkələrində hazıradək hifz olunub qalmış bir çox binalar onun adı ilə bağlıdır. 1910-cu ildə  Əmircan kəndində tikdirdiyi məscid binası indiyədək öz memarlıq quruluşu və əzəməti ilə göz oxşayır. 1913-cü ildə Abşeronun qumsal dəniz sahilində mayaq qülləsi, Mərdəkanın Pirhəsən adlanan yerində Axund Mirzə Abu Turabın qəbri üstündə günbəz, Vladiqafqaz şəhərində məscid, Kislovodskda, İtaliyanın Florensiya şəhərində mövcüd olan gözəl, yaraşıqlı binalar M. Muxtarovun pulu ilə tikilmişdir. Muxtarov Bakının demək olar ki, bütün xeyriyyə cəmiyyətlərində yaxından iştirak edir və maddi köməyini əsirgəmirdi. Təbiətcə çox məğrur olan bu şəxsin həyatı faciə ilə bitmişdir. Bakıda Aprel inqilabının ilk günləri idi. Bu günlərdən birində Muxtarov Vrangel (indiki Əhməd Cavad) və Persidski (indiki Muxtarov) küçələrinin tinindəki mənzilinə iki silahlı hərbçi gəlir. Muxtarov qapını açıb, onları gördükdə atəş açıb, onlardan birisini öldürür, ikinci gülləni də öz alnına çaxır. Muxtarovun ölümündən sonra həyat yoldaşı Liza xanım bir müddət sarayın qonşuluğunda yerləşən evlərdən birinin zirzəmisində yaşayır. Xaricə qaçmaq məqsədi ilə  bir türk paşasına ərə gedib, Türkiyəyə qaçır və zənn edir ki, xilas oldu, amma onun məşəqqətli həyatı sonradan başlayır. Bəzi mənbələrdə qeyd edilir ki, Liza xanım 1950-ci illərdə Parisdə vəfat edir, amma onun məzarının yerləşdiyi yer barədə heç bir məlumat yoxdur.

Nobel Qardaşları 

1875-cu ildə Nobel qardaşları Bakıda "Tovarişestvo Neftyanoqo Proizvodstva Bratyev Nobel" – Nobel Qardaşları şirkətini yaradırlar. Az müddətdə Nobel qardaşları Abşeronun bir sıra neft mədənlərinin sahibi olur, zavodlar alır və xeyli kapitala yiyələnirlər. (1879 ilində İmparator II. Aleksandr tərəfindən “Branobel” telgraf ünvanlı “Nobel Qardaşlarının Neft  İstehsalı Hissədar Ortaqlığı ”  tesis edilmidir).  Qurucuları (təsisçiləri) Robert, Ludwig ve Alfred (1833-1896 illərində) Nobel ve baqaları olan firmanın əsas sərmayəsi fəaliyyətinin birinci ilində 3 milyon rubla çatdı. Firma neft yatağının müəyyən  edilməsindən son neft məhsullarının satışına qədər qardaşların idarəetməsində idi. 1900-ci  illində “Nobel Qardaşları” şirkətinin və Rotshildin “Xəzər-Qaradəniz Cəmiyyətinin” hissəsinə hasılatın %21-i və Bakıdan neft ixracatının %40-i uyğun  gəlirdi.Eyni ilın əvvəllərində 6 ən böyök neft emalı  fabriki kerosin ehtiyacının %44-I qarşılarkən, bunun %22-dən çoxu sadcə “Nobel qardaşları” firmasına aid idi. 

1914-1917-ci illərində “Nobel qardaşları” firması 30 milyon rubul. əsas  sərmayəyə, 13-dən çox fabrikə ( 6 neft  fabrikinə) sahib idi. 1916-ci ilində onun əsas neft  hasilatı isə 76 milyon pul neft  olmuşdur.  Beləcə, hazırda dünyanın ən möhtəbər mükafatı olan Nobel mükafatının mühüm qismini Bakı neftindən əldə edilmiş sərmayə ilə ödəyirdi. Nobel mükafatının məbləği təxminən 1,3 mln. dollara bərabərdir.

Rotşild Qardaşları 

Parisdə Bank ortaqları olan Rotşild qardaşları 19-cu yüzilliyin 70-ci illərinin sonundan etibarən Rusiya neft (petrol) mədənləriylə maraqlanırdılar. Yalnız 16 may 1883-cü ilində iflas etmiş Batumi Petrol Sənayesi ve Ticarət Cəmiyyəti nəzdində Bakıda  yeni firmanın – “Xəzər-Qaradəniz Petrol Sənayesi və Ticarət Cəmiyyəti” (“Xəzər-Qaradəniz Cəmiyyəti” adlanacqdır) təsis  edildi.  Firma təsis edildiği tarixden etibarən, 135 kiçik ve orta müəssisədən Rusiyaya ve xarici ölkələrə göndərmək üçün kerosin alaraq fəaliyətini sürətləndirdi . Üstəlik Rotshildlər ağ neftin  satışıyla bağlı müqavilələri bəlli razılaşmalarla imtiyazlı şərtərə bağlayırdı, bu da aşağıdaki nəticələri yaradırdı: 1884-cü ilində firma tərəfindən Bakıdan xaricə daşınmış məhsulun miqdarı 2,4 milyon pud idi. 5 il sonra bu rəqəm orta hesabla 30 milyon puda çatmışdır. Rotşildlərin məhşurlaşması üçün Bakıdan Antverpenə kerosin daşıyan “Fergüsson” neft qatarı mühüm  rol oynamışdır. Daha sonralar kerosin Londonada tədarük edilirdi (“Fergüsson” gəmisi İsveçrədəki Motala şəhərində fabrikdə inşa edilmidi; əvvəllər bu fabrikdə Nobellərin “Zərdüşt” gəmisi inşa edilmişdi). Rotshildler Rusyada 6 milyon altın pula ve 25 milyon frank illik sermayeye sahip olmaqla fəal surəttə işə başladılar. 

Müəllif: Təranə Yusifova