Valyuta böhranı nə deməkdir?

Müəllif: Dürdanə Alıyeva

            Maliyyə böhranının bir neçə növü fərqləndirilir: valyuta böhranı; kapital axını və ödənişlər sistemində ani dayanma; borc böhranı; bank böhranı.

Valyuta böhranı sabit valyuta məzənnəsi sisteminə sahib olan sistemlərdə (Azərbaycan) bazar iştirakçılarının tələblərinin yerli valyuta ilə ifadə edilmiş aktivlərdən xarici valyutaya bağlı olan aktivlərə anidən yönəldilməsi, eləcə də mərkəzi bankın xarici valyuta ehtiyatlarının tükənməsi nəticəsində yaranır. Hər hansı bir ölkənin yerli valyutası ilə spekulyasiya devalvasiya və ya kəskin şəkildə dəyər itkisi ilə nəticələnirsə, eləcə də mərkəzi bank böyük miqdarda ehtiyat satmaqla və ya faiz dərəcələrini artırmaqla yerli valyutanın məzənnəsini qorumaqda çətinlik çəkirsə, deməli valyuta böhranı baş vermişdir.

Valyuta riski valyuta məzənnələrindəki dəyişikliklərin gəlir səviyyəsində yarada biləcəyi qeyri-müəyyənlik olaraq qiymətləndirilir və əsasən də beynəlxalq investisiyalar baxımından məna kəsb etməkdədir. Valyuta məzənnələrinin daimi olaraq dəyişməsi beynəlxalq investisiya portfelinə sahib investorları təhlükə altında qoyur. Valyuta məzənnəsinə təsir edən amillər arasında ödəniş balansı, inflyasiya səviyyəsi, sahələrarası qısamüddətli kapital axını kimi faktorlar ön plana daha çox çıxır.

Ümumilikdə, valyuta məzənnələrinin səviyyəsini hər bir valyutaya olan tələb və təklif nisbəti müəyyən edir.

Valyuta məzənnələrindəki dəyişiklik adətən inflyasiyanın səviyyəsinə bir neçə formada təsir göstərir.

• Milli valyuta məzənnəsinin aşağı düşməsi yerli bazarda idxal məhsullarının qiymətlərinin artmasına səbəb olur ki, bu da birbaşa olaraq inflyasiya səviyyəsinə təsir göstərir. Bununla yanaşı, məzənnənin aşağı düşməsi iqtisadiyyatları ixrac üzərində formalaşmış ölkələrin ixracını daha da stimullaşdırmış olur və xarici kapital axınına səbəb olur.
• Valyuta məzənnəsinin artması beynəlxalq bazarda yerli məhsulların rəqabətqabiliyyətliliyini aşağı salmış olur.

Valyuta böhranını aydınlaşdırmaq üçün bir neçə modellərdən istifadə olunur:

• Birinci nəsil valyuta böhranları: Bunun ən bariz nümunəsi sabit valyuta məzənnəsi sistemində büdcə defisitini bağlamaq üçün pul siyasətindən istifadə olunmasıdır. Valyuta məzənnəsi sabit saxlamaq üçün mərkəzi bank öz ehtiyatlarından istifadə etməli olacaq ki, bu da onun resurslarının tükənməsinə səbəb olacaqdır. Ehtiyatlar bir illik ödəniş balansını təmin edəcək səviyyəyə endikdə spekulyatorlar xarici valyuta almağa daha da meyllənirlər ki, bu da devalvasiyaya səbəb olur.
• İkinci nəsil valyuta böhranları: Dövlətlərin sabit valyuta məzənnəsini saxlamaq üçün müəyyən səbəbləri olsa da, bu sistemdən vaz keçməsi üçün də müəyyən səbəbləri ola bilər. Bununla da, bu iki fakt arasında tərəddüdlər ortaya çıxır. Bu zaman subyektlər elə düşünürlər ki, onlar sabit valyuta sistemini tərk edəcəklər. Təkcə elə bu amil belə sabit valyuta sistemini saxlamağı daha da çətinləşdirəcək və xərclərini artıracaqdır. Məzənnə xərcləri artdıqca dövlətin ondan imtina etməsi ilə bağlı gözləntilər də yüksələcək. Bir tərəfdən gözləntilərin yüksəlməsi, digər tərəfdən isə spekulyasiya xarakterli hücumların artması bu prosesi daha da sürətləndirəcək.
• valyuta məzənnəsini saxlamaq üçün xərclərin artdığı və bazarların sabit valyuta sisteminin davam etdirilə bilməyəcəyi qənaətinə gəlməsi ilə böhran üçün əlverişli şərait yaranmış olur. Dövlətlər böyük miqdarda daxili borclanmanın qarşısının alınması üçün valyutanın məzənnəsinin aşağı düşməsinə imkan verir.
• Üçüncü nəsil valyuta böhranları: 1997-ci ildə Asiya böhranının baş verməsi ilə valyuta böhranı özünün yeni mərhələsinə qədəm qoydu. Bu modeldə əsas diqqət balans təsirlərinə və bank sektorundakı problemlərə yönəlib. Bu zaman əxlaqi təhlükə, period (müddət) və pul vahidi uyğunsuzluğu diqqətə alınır. Əxlaqi təhlükə modelində dövlət bankda depozit hesabı olan müştərilərə açıq şəkildə olmasa da, gizli şəkildə depozit sığortası ilə təminat verir. Maliyyə institutlarının bu tip qarantiyalarla təmin edilməsi, zəif tənzimləmə və nəzarət nəticəsində sistemdə çatışmazlıq yaranır. Müddət və pul vahidi uyğunsuzluğu modelləri bankların xarici valyutada qısamüddətli öhdəliklərə və yerli valyutada uzunmüddətli varlığa sahib olması ilə ortaya çıxan likvidlik problemləri ilə bağlı modellərdir.

Valyuta məzənnəsinin inflyasiyaya nə dəcərədə təsir etməsi iqtisadiyyatın beynəlxalq ticarətə açıqlıq səviyyəsindən asılıdır.

            Bank sisteminin requlyatoru kimi mərkəzi bankların qiymət stabilliyini təmin etməsi uzunmüddətli inflyasiya gözləntilərinin tənzimlənməsilə mümkündür. Əgər mərkəzi bank xalq arasında kifayət qədər nüfuza sahibdirsə, onda bu zaman pul-kredit siyasəti qiymətlərin ümumi səviyyəsinə təsir göstərə bilən çox mühüm bir alət ola bilər. Bununla da aydın olur ki, mərkəzi bankların nüfuz amili çox əhəmiyyətlidir.

            Mərkəzi bank öz səlahiyyətlərindən istifadə edərək iqtisadi subyektlərin gözləntilərini müəyyən bir inflyasiya səviyyəsinə yönəldə bilər ki, bunun nəticəsində də əmək haqqı və qiymətlərin səviyyəsinə təsir etmiş olar. Bu baxımdan mərkəzi banka olan inam pul-kredit siyasətinin arzuolunan nəticələrə nail olması üçün münbit şərait yaratmış olur. Bütün bu proseslərin gözlənilən nəticəni verməsi uzunmüddətli prosesdir və bir neçə mərhələdən ibarətdir və bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyyət göstərən mürəkkəb bir mexanizmi xatırladır. Həm də, nəticəni dəqiqliklə müəyyən etmək qeyri-mümkündür. Real həyatda iqtisadi vəziyyət bir sıra şok xarakterli amillərin təsiri altındadır ki, bu da pul-kredit siyasətinin məqsədinə çatmasını çətinləşdirir. Məsələn, neft və digər xammalların qiymətlərinin dəyişməsi bilavasitə inflyasiyanın səviyyəsinə təsir göstərə bilər (Azərbaycan nümunəsində olduğu kimi).

            Mərkəzi bankın həyata keçirdiyi siyasətin effektivlik səviyyəsi eyni zamanda həm də onun nə qədər müstəqil olması ilə bağlıdır. Hətta Fisher də bildirmişdir ki, o dövlətlərdəki mərkəzi bank daha müstəqildir, orda inflyasiya səviyyəsi də aşağıdır. Təbii ki, müstəqil mərkəzi banka sahib olmadan da aşağı inflyasiya səviyyəsinə malik olmaq olar.